ENCI Maastricht:
Industrieel erfgoed als fundament voor een nieuwe toekomst

Van gesloten industriegebied naar cultureel, commercieel en maatschappelijk ankerpunt – op het voormalige ENCI-terrein in Maastricht is een historische mijlpaal bereikt. Niet minder dan vijf gebouwen zijn officieel aangewezen als rijksmonument, aangevuld met achttien gemeentelijke monumenten. Een aanwijzing van deze omvang is in Nederland in tien jaar tijd niet voorgekomen. Het markeert een kantelpunt in de herwaardering van ons industriële erfgoed én in de toekomstvisie voor deze markante plek in de Maasvallei.

De toekenning onderstreept het uitzonderlijke cultuurhistorische belang van het terrein – een ensemble van fabrieksarchitectuur, ruwe materialiteit en economische betekenis. Waar ooit kalksteen werd verwerkt tot cement, ontstaat nu ruimte voor wonen, werken, cultuur en experiment. Herbestemming niet als slotstuk, maar als nieuw begin.

De ENCI-fabriek stond decennialang symbool voor de wederopbouw van Nederland na de Tweede Wereldoorlog. De massieve gebouwen, ontworpen voor efficiëntie en duurzaamheid, zijn tastbare getuigen van een tijdperk waarin industrie de motor van vooruitgang was. “Deze toekenning weerspiegelt niet alleen de erfgoedwaarde van de voormalige cementfabriek, maar markeert ook een nieuw tijdperk in de ontwikkeling van het terrein,” aldus Susan Lammers, algemeen directeur van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).

Met in totaal 23 monumenten wordt de unieke geschiedenis van het terrein verankerd in het stedenbouwkundig plan. Eigenaar Harry van der Hoorn benadrukt het belang van het behouden van het ruwe karakter: “Onze ambitie is om het oorspronkelijke ‘rauwe’ karakter van het terrein te behouden, zodat deze unieke geschiedenis zichtbaar blijft en als inspiratiebron dient voor de toekomstige ontwikkelingen op het gebied van werken, wonen, leven, recreëren, innovatie en onderwijs. Van industrieel erfgoed naar een bruisende toekomst.”

Met het stilvallen van de installaties bij ENCI Maastricht in augustus 2020 kwam een einde aan bijna een eeuw cementproductie in Limburg. Gedurende 94 jaar speelde de Eerste Nederlandse Cement Industrie een sleutelrol in de ontwikkeling van de Nederlandse bouwsector. De afbouw begon in 2018, toen de mergelwinning – onmisbaar voor de productie van portlandklinker – werd gestaakt. Een jaar later volgde de stillegging van de klinkeroven, waarmee de kern van het productieproces verdween. Wat resteerde was de logistieke verwerking van cementcomponenten: malen, mengen en uitleveren. Toen ook deze activiteiten niet langer economisch rendabel bleken, onder meer door oplopende kosten voor transport en opslag, besloot moederbedrijf HeidelbergCement definitief de stekker eruit te trekken. Daarmee verdween niet alleen een industriële grootmacht uit de regio, maar ook een fysiek ankerpunt van de Nederlandse cementgeschiedenis.

De herbestemming van het ENCI-terrein is niet vanzelfsprekend tot stand gekomen. In een eerder plan werd nog gepleit voor sloop van het complete Oven 8-complex, goed voor een derde van het terrein. Dat het zover niet is gekomen, is te danken aan vasthoudendheid vanuit erfgoedorganisaties, zoals de Rijksbouwmeester, de Commissie Herbestemming Monumenten en Bond Heemschut. Samen met het Rijk, de provincie Limburg en de gemeente Maastricht werd ingezet op behoud, adaptief hergebruik en toekomstbestendige exploitatie.

Frans Bastiaens, wethouder Cultureel Erfgoed, verwoordt het als volgt: “Ons erfgoed vormt mede onze identiteit én de toekomst van dit unieke ENCI-gebied. De monumentale fundamenten van gisteren, zijn de voedingsbodem voor de creatieve en duurzame bedrijvigheid van morgen.”

In het hart van het terrein staat de Slakhal – een industrieel icoon waar vroeger hoogovenslak werd gedroogd. Binnen de ontwikkelvisie speelt deze hal een centrale rol als cultureel knooppunt. Denk aan een ENCI-museum, ateliers, programmering en experimenteerruimte voor kunstenaars en jonge makers. “Het monument zou een prachtig decor bieden voor kleinschalige programmering. We moedigen experimenten en talentontwikkeling aan dat past bij de atypische en inspirerende ENCI-omgeving,” aldus Ivan Roos van het ontwikkelteam ENCI Maastricht. Gesprekken met onder meer het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg (SHCL) zijn al gaande.

In en rond het monumentale complex van Oven 8 wordt gewerkt aan de ENCI Energie Hub: een innovatief systeem voor duurzame energie en waterbeheer. Regenwater wordt opgevangen in open wateropslagplaatsen, overtollig groevewater hergebruikt in productieprocessen, en zonne-energie opgeslagen in batterijen. Er wordt zelfs onderzocht of lokaal biogas geproduceerd kan worden uit biomassa uit het omringende natuurgebied.

Zo krijgt het industriële erfgoed niet alleen een nieuwe bestemming, maar ook een nieuwe functie binnen het duurzaamheidsvraagstuk van deze tijd.

De gelijktijdige aanwijzing van rijks- en gemeentelijke monumenten onderstreept de vruchtbare samenwerking tussen publieke en private partijen. Van de Rijksoverheid tot de gemeente Maastricht, van erfgoedorganisaties tot projectontwikkelaars – iedereen erkent de waarde van deze plek.

Het ENCI-terrein wordt niet eenvoudigweg herontwikkeld, het krijgt een geheel nieuwe betekenis.

Een plek van beton, kalk en herinnering – én van energie, experiment en perspectief.
Van industrieel erfgoed naar een bruisende toekomst.

Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de gemeente Maastricht en Gebiedsontwikkeling ENCI Maastricht

Zie voor meer gedetailleerde informatie over de diverse ENCI gebouwen met monumentenstatus Gemeente Maastricht.